Algılarımız üzerinde büyük bir role sahip olan bulunabilirlik kısa yolu, bir konu hakkında kararlarımızı ve değerlendirmelerimizi, hemen aklımıza gelen bir deneyime veya zihnimizde kolayca ulaşabildiğimiz kavramlara göre yapmaya meyilli olduğumuzu söyleyen bir zihinsel kısa yoldur. Dolayısıyla, bu kısa yolun farkında olmak, daha kaliteli kararlar almamıza ve etrafımızda olup biten olayları daha gerçekçi değerlendirerek duygularımızı kontrol etmemize yardımcı olacaktır.
Bulunabilirlik kısa yolu, adı üstünde bir kısa yol olduğu için hızlı karar almamız veya değerlendirmede bulunmamız gereken durumlarda bize yardımcı olabilir. Ancak burada dikkat etmemiz gereken nokta, kişisel olarak doğruluğundan emin olduğunu düşündüğümüz ve en çok aşina olduğumuz verilerin doğru olmayabileceğinin farkında olmaktır.
Basit bir örnekle ele alacak olursak; eğer bir futbol takımı son 3 maçında galip geldiyse ve medyada sürekli buna dair haberlerle karşılaşıyorsak, bir sonraki maçında kaybedebileceğini kolayca aklımıza getiremeyiz. Çünkü o takımla ilgili o anda en çok aşina olduğumuz ve zihnimizin hızlıca ulaştığı bilgi son 3 maçında galip geldiği üzerinedir. Yani zihnimizin bulunabilirlik kısa yolundan giderek bize sağladığı bilgilerdir. Sadece buradaki bilgilere göre hareket etmek, bizi hayal kırıklığına uğratabilir. Dolayısıyla, zihnimize biraz zaman tanıyıp sadece aklımıza hızlıca gelen bilgilere göre değil, kapsamlı bir araştırma sonucunda topladığımız bilgilere göre karar almamız ve değerlendirme yapmamız gerekir. Mesela, rakip takım analizi, takımın bir sonraki maç kadrosu, hava koşulları vs. gibi ne kadar çok veriyi hesaba katarsak o kadar doğru tahminlerde bulunur ve kararlar alabiliriz.
Bu açıdan baktığımızda sinyal ve gürültüler akıl modelini bulunabilirlik kısa yolu ile bağdaştırabiliriz. Yani, bulunabilirlik kısa yolundan edindiğimiz bu bilgilerin, doğru verilerden oluşmuş bir “sinyal mi” yoksa alakasız bir “gürültü mü” olduğunu iyi tespit etmemiz gerekir.
Zihnimizi ne ile meşgul ettiğimize dikkat etmemiz lazım. Çünkü meşgul ettiğimiz fikirler, bir süre sonra doğru veya yanlış olmaktan çıkarak bizde bir “aşinalık” hissi yaratmaya başlıyor. İşin tehlikeli yanı ise şu: Zihnimizde bu fikirlerle ne kadar çok haşır neşir olmaya başlarsak, bu fikirlere erişmemizi sağlayan bulunabilirlik kısa yolu o kadar çok kısalmaya ve belirginleşmeye başlar. Ve bu durum bir süre sonra emin olmadığımız konular hakkında cahilce kararlar almamıza veya değerlendirmede bulunmamıza yol açar. Mesela, belli bir dönem boyunca sürekli robotların insanlara zarar vermeye başladıkları bilim kurgu filmlerini izledikten sonra, teknolojik ilerlemenin sonucunda robotların insanları öldürme döneminin geleceğine, daha çok inanmaya başlayabilirsiniz.
Hızlı ve Yavaş Düşünme kitabında bulunabilirlik kısa yolunun zihnin 1. Sistem’i üzerinden çalıştığını kaleme alan Daniel Kahneman, insanların kendini akışa bıraktığı ve böylece bulunabilirlik önyargısından en çok etkilendiği durumları şöyle sıralıyor:
Aynı zamanda çaba isteyen bir görev daha üstlendiklerinde
Az önce yaşamlarındaki mutlu bir olayı hatırladıkları için keyifli olduklarında
Depresyon ölçümünde düşük puan aldıklarında
Gerçek uzmanların aksine, görevin konusu hakkında bilgi sahibi acemi kişiler olmaları halinde
Sezgiye duyulan inanç ölçümünde yüksek puan aldıklarında
Güçlü olduklarında (Ya da öyle hissettiklerinde)
Toparlamak gerekirse, bulunabilirlik kısa yolu, bir değerlendirme veya karar durumunda zihnimizde en hızlı ulaşabildiğimiz veya en çok aşina olduğumuz bilgilerden yararlandığımızı belirten bir modern bilgelik kavramıdır. İnternet aracılığıyla iletişimin her geçen gün hızlandığı bir dünyada, bu kavramın farkında olarak yaşamak, daha özgür bir insan olarak hayatlarımızı sürdürmemiz açısından son derece önemlidir. Çünkü farkında olsak da olmasak da fiziksel veya dijital ortamda maruz kaldığımız her şey –reklamlar, arkadaşlarımızın içerikleri vs.- zihnimizde kolayca ulaşabileceğimiz yere, yani bulunabilirlik kısa yolunun bizi götüreceği yere konuluyor ve yine biz farkında olmadan değiştiriliyor.
Özgürlük demişken Jean-Jacques Rousseau’nun aşağıdaki sözüne değinmemek olmaz. Belki de bu söz ile vermek istediği mesajlardan biri de, doğduğumuz günden itibaren bulunabilirlik kısa yolumuza başkaları tarafından müdahale edilerek özgürlüğümüzün elimizden alınmasıydı…
“İnsan özgür doğar, oysa her yerde zincire vurulmuştur.”
“Bulunabilirlik Kısa Yolu” Akıl Modeli’ni diğer Modern Bilgelik Kavramları ile bağdaştırmak gerekirse, şu kavramları incelemenizi tavsiye ederim: