Çıpalama ön yargısı, bir konu hakkında sahip olduğumuz “ilk bilginin” kararlarımızda çok önemli bir etkiye sahip olduğunu vurgulayan bir bilişsel ön yargıdır. Bir başka ifadeyle, bir karar alırken, yeni bilgileri objektif olarak değerlendirmek yerine ilk sahip olduğumuz bilgiyi ağırlıklı olarak referans alacağımızı söylüyor. Dolayısıyla, çıpalama etkisini anlamak, bir konu hakkında karar alırken, onunla ilgili sahip olduğumuz ilk bilgiden ne derece etkilendiğimizi fark etmemize, güncel bilgileri objektif olarak hesaba katmamıza ve bu sayede daha kaliteli kararlar almamıza yardımcı olacaktır.
Bilişsel psikolog Amos Tversky ile çıpalama etkisi üzerine 1974 yılında makale yayınlayan Nobel ekonomi ödülü sahibi psikolog Daniel Kahneman, Hızlı ve Yavaş Düşünme kitabında bu konuya şöyle değiniyor:
“Amos ile bir keresinde bir çarkıfeleğin ayarıyla oynayarak hile yaptık. 0’dan 100’e kadar işaretli olan çarkı yalnızca 10’da ya da 65’te duracak şekilde ayarladık. Deneyimize Oregon Üniversitesi’nin öğrencilerini çağırdık. Birimiz küçük bir öğrenci grubunun önünde durup çarkı döndürecek ve çarkın durduğu sayıyı yazmalarını isteyecektik. Tabii ki bu sayı ya 10 ya da 65’ti. Sonra onlara iki soru sorduk:
BM üyeleri arasındaki Afrikalı ulusların yüzdesi demin yazdığınız sayıdan küçük müdür büyük mü?
BM’deki Afrikalı ulusların yüzdesi için en iyi tahmininiz nedir?
Hileli olmasa bile, dönen bir çarkı felek hiçbir şey hakkında işe yarar bir enformasyon sağlamaz; deneyimize katılanlar basitçe onu görmezden gelmeliydiler. Ama öyle yapmadılar. 10 ve 65’i görenlerin ortalama tahminleri sırasıyla %25 ve %45 oldu.”
Görüldüğü üzere, karar almadan önce maruz kaldığımız herhangi bir bilgi – alakasız olsa dahi – kararlarımız üzerinde büyük etkilere neden olabiliyor. Günlük hayatımızdan örnekler vermek gerekirse;
Yöneticinizle yaptığınız yıllık değerlendirme görüşmesinin ilk dakikalarında, size şirketin ne kadar zor durumdan geçtiğini söyleyerek sizde çıpalama ön yargısı oluşturabilir. Toplantının geri kalanında, talepte bulunacağınız maaş miktarını düşürmeye meyilli olursunuz. Dolayısıyla, hak ettiğiniz maaş talebinizi yöneticinizden etkilenmeden dile getirmek için ya ondan önce siz taleplerinizi ileterek çıpalama ön yargısı yaratmalısınız, ya da yetkinliklerinizin farkında olarak pozisyonunuzla ilgili bir piyasa araştırması yapmalı ve doğru verilerle görüşmeye katılmalısınız. (Temel İlkeler Akıl Modeli)
Bir araba satın almak istediğinizde, galerici arabanın fiyatının 100 bin liradan 90 bin liraya düştüğünü söyleyerek, öncelikle “100 bin lirayı” zihninize çıpalayabilir ve size arabanın ucuza geldiğini hissettirebilir. Dolayısıyla, bir ürün satın alırken, başkalarının o ürüne yüklediği değer ve anlamdan ziyade, ürünün özellikleri ve piyasadaki gerçek değeri üzerine araştırmalar yapmalı ve gerçek verileri referans alarak ürünü satın alıp/almama kararı vermelisiniz. (Temel İlkeler Akıl Modeli)
Yeni tanıştığınız birinin sizde bıraktığı ilk izlenim, o kişiye karşı bir referans noktası oluşturur. Yani, çıpalama ön yargısına maruz kalırsınız ve o kişiyle ilişkinizi, hep ilk izleniminizi referans alarak değerlendirmeye meyilli olursunuz. Dolayısıyla, ilk izlenimlerinizin nasıl bir etkiye sahip olduğunun farkında olup, karşınızdaki kişinin bir anlık değil genel olarak tutum ve davranışlarını göz önünde bulundurarak daha sağlıklı bir ilişki kurabilirsiniz veya kurmazsınız. (Sinyal ve Gürültüler Akıl Modeli)
Toparlamak gerekirse, çıpalama ön yargısı, bir konu hakkında, alakalı veya alakasız bize sunulan ilk bilgiyi referans almaya meyilli olduğumuzu ve bu yüzden yanlış kararlar almaya açık olduğumuzu bize hatırlatan bir modern bilgelik kavramıdır. Dolayısıyla, bu ön yargının farkında olarak daha bilinçli kararlar aldığımız hayatlar – yani kendi gemimizin kaptanı olduğumuz – sürebiliriz.
“Çıpalama Ön Yargısı” Akıl Modeli’ni diğer Modern Bilgelik Kavramları ile bağdaştırmak gerekirse, şu kavramları incelemenizi tavsiye ederim: